جامعیت وجودی انسان، شاخصه‌ای اساسی در عرفان شیعی (با تکیه بر عرفان ابن‌ترکه اصفهانی و ملاصدرا)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجو

2 رئیس دانشکده علوم انسانی

3 استادیار گروه عرفان و تصوف

چکیده

حقیقت ­انسانی و مرتبت انسانیت که از آن به ­مقام انسان کامل یا حقیقت محمدی(ص) یاد می­شود، از فروعات اندیشة وحدت شخصی وجود است؛­ بدین معنا که اصل و حقیقت وجود، منحصر در حق سبحانه و تعالی است و دیگر وجودات عالم واقع، جملگی ظهورات و شئون حق­ و بلکه همه از تجلیات آن وجود واحدند. انسان­کامل، به­واسطة جامعیت، دربردارندة تمامی حقایق الهی و کونی است. این جامعیت و سعة وجودی، از یک­طرف مرهون ارادة ازلی الهی است، ­اراده­ای که انسان را مقصود و منظور نهایی آفرینش هستی و محل ظهور تام اسما، صفات، احکام و اعتبارات خداوندی قرار می­دهد و از طرف دیگر، ­­با توجه به ­اینکه در چینش نظام هستی، انسان در آخرین مرتبه از تنزلات مظاهر و در پایین­ترین مرتبه از مراتب ظهورات الهی قرار دارد، به ­حکم «کلُّ­مرتبهٍ سافله شاملهٌ لعُلیاهَا»، تمامی مظاهر عالیه را جامع و شامل و همة مراتب و تجلیات را از عرش تا فرش، به­ یک حقیقت وحدانی و به ­نحو احدیت جمع داراست.
    این مقاله، به­ روش توصیفی ـ مقایسه­ای به ­بررسی جامعیت وجودی انسان، به­عنوان شاخصه­ای اساسی در عرفان شیعی و با تکیه بر عرفان ابن ­ترکه و ملاصدرا پرداخته‌است که1. هر دو بر وجود خصوصیتی در حقیقت انسانی و سِرشت اعتدالی انسان تأکید دارند و 2. معتقدند که حکم ازلی و ارادة الهی، در سایة حرکت حُبّی مقدس، بر کون جامع بودن انسان تعلق گرفته‌است و... .
 
 

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    نهج البلاغه.

    1. آشتیانی، سیدجلال­الدین،1370؛ شرح مقدمة قیصری بر فصوص‌الحکم؛ چ سوم، تهران: چاپخانة سپهر.
    2. آملی، حیدر بن علی، 1386؛ جامع­الاسرار و منبع­الانوار؛ با تصحیحات و دو مقدمه از هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی؛ چ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی.
    3. ابن ترکه اصفهانی، علی بن محمد، 1387؛ تمهیدالقواعد؛ با حواشیِ محمدرضا قمشه­ای و محمود قمی؛ مقدمه، تصحیح و تعلیق: سیدجلال‌الدین آشتیانی؛ چ چهارم، قم: بوستان کتاب.
    4. ابن­عربی، محیی­الدین، 1387؛ فصوص­الحکم؛ ترجمه و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مولی.
    5. -----------------، 1391؛ إنشاءالدوائر؛ ترجمه: محمد خواجوی، تهران: مولی.
    6. -----------------،1422ه.ق؛ تفسیر ابن­عربی؛ تصحیح: سمیر مصطفی ارباب، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    7. جامی، عبدالرحمن، 1366؛ نفحات­الانس من حضرات‌القدس؛ تصحیح: مهدی توحیدی‌پور، چ دوم، تهران: سعدی.
    8. ---------------،1381؛ نقدالنصوص فی شرح نقش‌الفصوص؛ تصحیح: ویلیام چیتیک، پیشگفتار: سیدجلال‌الدین آشتیانی، چ دوم، تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
    9. جندی، مؤیدالدین،1381؛ شرح فصوص­الحکم؛ تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانی، چ دوم، قم: بوستان کتاب.
    10. جوادی آملی، عبدالله،1372؛ تحریر تمهیدالقواعد؛ قم: الزهراء.
    11. ----------------، 1390؛ عین نضّاخ تحریر تمهیدالقواعد؛ تحقیق و تنظیم: حمید پارسانیا، چ دوم، قم: مرکز نشر اسراء.
    12.  جیلی، عبدالکریم، 2008م؛ الکهف و الرقیم فی­شرح بسم­الله الرحمن الرحیم؛ بیروت: دار و مکتبه الهلال.
    13. --------------، 1392؛ الإنسان الکامل فی معرفه الاوائل و الاواخر؛ ترجمه: سیدعلی حسینی آملی، قم: آیت اشراق.
    14. حافظ، شمس‌الدین محمد،1382؛ دیوان حافظ بر اساس نسخة خلخالی و مقابله با نسخة بادلیان و پنجاب؛ تصحیح: بهاءالدین خرمشاهی، چ چهارم، تهران: دوستان.
    15. حسین بن عبدالله(ابن سینا)،1404ه.ق؛ الشفاء(الهیات)؛ دورة 9 جلدی، با مقدمة دکتر ابراهیم مدکور؛ تحقیق: الاستاذین الأب قنواتی و سعید زاید، بی‌تا، المؤسسه الجامعیه للدراسات الاسلامیه.
    16. زحیلی، وهبه بن ­المصطفی، 1418ه.ق؛ التفسیرالمنیر فی­العقیده والشریعه والمنهج، بیروت: دارالفکر.
    17. سجادی، سیدجعفر، 1378؛ فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ چهارم، تهران: طهوری.
    18. سعیدی،گل­بابا، 1392؛ فرهنگ جامع اصطلاحات عرفانی با تکیه بر آثار ابن­عربی، تهران: زوّار.
    19. شیرازی، صدرالدین محمد، 1363؛  المشاعر؛ به­ اهتمام هنری کربین، تهران کتابخانه طهوری.
    20. --------------------، 1387؛  المظاهر الالهیه فی أسرار العلوم الکمالیه، تصحیح و تحقیق و مقدمه: سیدمحمد خامنه­ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    21. --------------------،1381؛ المبدأ و المعاد فی­الحکمه المتعالیه، تصحیح و تحقیق و مقدمه: محمد ذبیحی،  تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    22. --------------------،1383؛ الحکمه المتعالیه فی الأسفار الأربعه العقلیه؛تصحیح و تحقیق: غلامرضا اعوانی،  تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    23. --------------------،1389؛ تفسیر القرآن الکریم؛با مقدمه و اشرافِ محمد خامنه­ای، تصحیح و تحقیق: محمد خواجوی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    24. -------------------،1389؛ أسرار­الآیات و أنوارالبیّنات؛ تصحیح و تحقیق: محمدعلی جاودان و سیدمحمدرضا احمدی بروجردی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
    25. طباطبایی، سیدمحمدحسین، 1388؛تفسیر المیزان؛ ترجمه: سیدمحمدباقر موسوی همدانی(دورة 20 جلدی)، چ بیست و هشتم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
    26. فرغانی، سعید بن محمد،1379؛ مشارق الدراری: شرح تائیة ابن­فارض؛ مقدمه و تعلیقات: سیدجلال­الدین آشتیانی، چ دوم، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    27. فیض کاشانی، ملامحسن، 1375؛ اصول المعارف؛ تعلیق و تصحیح و مقدمه: سیدجلال­الدین آشتیانی، چ سوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    28. قونوی، صدرالدین،1381؛ اعجاز البیان فی تفسیر امّ­القرآن؛ تصحیح: سیدجلال­الدین آشتیانی، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    29. -------------،1362؛ رساله­النصوص؛ تصحیح: سیدجلال­الدین آشتیانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    30. کلینی، محمدبن یعقوب،1379؛ اصول کافی؛ ترجمه و شرح فارسی: شیخ محمدباقر کمره­ای، چ چهارم، تهران: شرکت چاپ و انتشارات اسوه.
    31. مجلسی، محمدباقر،1404ه.ق؛ بحارالأنوار الجامعة لدُرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: مؤسسه الوفاء.
    32. مطهری، مرتضی،1383؛مجموعه آثار استاد شهید مطهری(23)؛ تهران: صدرا.
    33. معلمی، حسن،1393؛ عرفان استدلالی در شرح تمهیدالقواعد؛ تهران: مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفة ایران.
    34. مکارم شیرازی، ناصر، 1374؛ تفسیر نمونه؛ تهران: دارالکتب الإسلامیه.
    35. منصوری لاریجانی، اسماعیل،1388؛ عرفان اسلامی؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
    36. یزدان­پناه، سیدیدالله،1393؛ مبانی و اصول عرفان نظری؛ چ پنجم، قم: مؤسسة آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).