سیر دگرگونی دیدگاه عطار نیشابوری نسبت به ابلیس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی

2 دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه محقق اردبیلی

چکیده

یکی از موضوعاتی که همواره در عرفان اسلامی محل برخورد آراء مختلف بوده است، مسئله شیطان و نافرمانی وی از امر خداوند مبنی بر سجده بر آدم است؛ تا جایی که گروهی از بزرگان عرفان همچون حلاج، احمد غزالی، عین­القضات همدانی، خرقانی و دیگران به دفاع از شیطان  پرداخته و نافرمانی وی را ناشی از دو امر تقدیر الهی و عشق راستین شیطان به معشوق ازلی می­دانند. از همین رهگذر، این مسئله در آثار عطار
نیز ـ به عنوان یکی از مهم­ترین و تأثیرگذارترین عارفان مسلمان ـ نمود ویژه­ای یافته است. از طرفی در برخی از آثار وی از شیطان به بدی یاد شده و از طرفی، در دیگر آثارش در کنار این مسئله از دو امر فوق، یعنی تقدیر الهی و عشق شیطان به خداوند یاد شده است. به طوری که از مجموع این سخنانِ متناقض­نما، سیمای کاملاً دوگانه­ای­ از شیطان در برابر خواننده قرار می­گیرد. این مقاله، بدون هیچ­گونه سوگیری خاص، در صدد است که این اندیشه را در سیر تحولات روحی عطار و با تکیه بر آثار او بررسی نماید. 

کلیدواژه‌ها


-­   قرآن کریم.
-  بی‌نا. (1936)،  اخبارحلاج، تصحیح لویی ماسینیون و کراوس، کتابخانه لاروس.
-­  بغدادی، عبدالقاهر. (1367)، الفرق بین الفرق، ترجمه دکتر محمد جواد مشکور، تهران: کتاب ­فروشی اشراقی.
-­  حلاج، حسین­بن منصور. (1913)،  الطواسین، به اهتمام لویی ماسینیون، پاریس.
-­  ری‍ت‍ر، ه‍ل‍م‍وت. (1374)، دری‍ای‌ ج‍ان‌: س‍ی‍ری‌ در آراء و اح‍وال‌ ش‍ی‍خ‌ ف‍ری‍دال‍دی‍ن‌ ع‍طار نیشابوری‌، ترجمه ع‍ب‍اس‌ زری‍اب‌خ‍وی‍ی‌ و م‍ه‍ر آف‍اق‌ ب‍ای‍ب‍ردی، ‌ت‍ه‍ران‌: انتشارات بین‌المللی ال‍ه‍دی‌‏.
-  زرین­کوب، عبدالحسین. (1388)، پله­پله تا ملاقات خدا، تهران: انتشارات علمی.
-­  ــــــــــــــــــــ. (۱۳۷۸)، ص‍دای‌ ب‍ال‌ س‍ی‍م‍رغ‌: درب‍اره‌ زن‍دگ‍ی‌ و ان‍دی‍ش‍ه‌ ع‍طار، ک‍ت‍اب‍‌ش‍ن‍اس‍ی‌ ک‍ت‍اب‍‌‌ها و م‍ق‍الات‌ دک‍ت‍ر ع‍ب‍د ال‍ح‍س‍ی‍ن‌ زرین‌ک‍وب‌، ع‍ن‍ای‍ت‌ال‍ل‍ه‌ م‍ج‍یدی،‌ ت‍ه‍ران‌: س‍خ‍ن‌.
-  سروش، عبدالکریم. (1379)،  قمار عاشقانه، تهران: انتشارات صراط.
-­  سنایی، مجدود بن آدم. (1362)، دیوان، به اهتمام مدرس رضوی، چاپ سوم، تهران: کتابخانه سنایی.
-­  فروزانفر، بدیع­الزمان. (بی­تا)، شرحاحوالونقدوتحلیلآثارشیخفریدالدینعطار نیشابوری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
-  طباطبایی، محمدجواد. (بی­تا)،  تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم: دارالعلم.
-  عطار، فریدالدین. (1346)،  تذکرة ­الاولیاء، به تصحیح دکتر محمد استعلامی، تهران: زوار.
-  ــــــــــــــــ. (1387)،  الهی­نامه، به تصحیح دکتر شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
-  ــــــــــــــــ. (1386)،  اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن‏.
-­  ــــــــــــــــ. (1388الف)،  منطق الطیر، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
-­  ــــــــــــــــ. (1358)‌، ‌م‍ج‍م‍وع‍ه‌ رب‍اع‍ی‍ات‌ (م‍خ‍ت‍ارن‍ام‍ه‌)، ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و م‍ق‍دم‍ه‌ از م‍ح‍م‍درض‍ا ش‍ف‍یع‍ی‌‌ک‍دک‍ن‍ی، ‌ت‍ه‍ران‌: توس.
-­  ــــــــــــــــ. (1388ب)،  مصیبت‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: سخن‏.
-  عین‏القضات همدانی. (1341)، تمهیدات، به تصحیح عفیف عسیران، تهران: منوچهری.
-­  ـــــــــــــــــــ. (1377)، نامه­های عین­القضات، با مقدمه و تصحیح و تعلیق علینقی منزوی، تهران: اساطیر. 
-  قرشی­ بنابی، علی­اکبر. (1377)، احسن الحدیث، دوازده جلدی، تهران: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر.
-  معین، محمد. (1362)، حاشیه برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، تهران: امیرکبیر.
-  مولانا، جلال­الدین محمد. (1379)، مثنوی، به تصحیح دکتر محمد استعلامی، تهران: سخن.
-  میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1361)،  کشف­الاسراروعدّةُالابرار، به سعی و اهتمام علی­ اصغر حکمت، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
-­ یاحقّی، محمّدجعفر. (1375)، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیّات فارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
 
مقالات و مجلات
-  اژه­ای، تقی. (1378)، ابلیس در جهان­بینی تصوف، کیهان فرهنگی، شمارۀ 151: صص15- 17.
-  نیکوبخت، ناصر. (1381)، «بررسی دیدگاه مولانا در کشف راز قضا و قدر»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران: صص 137- 160.