تبیین عرفانی آیة 89 شورة شعراء و «قلب سلیم» و تطبیق آن بر سیر انفسی عارف

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

2 عضو هیات علمی

چکیده

در آیات 88 و 89 سورة شعراء، منفعت حقیقی و نهایی انسان مطرح می­شود. می­فرماید: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ مالٌ وَ لا بَنُونَ» (شعرا: 88) «إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ» (شعرا: 89). «قلب سلیم» قلب دور از آفات ظاهری و باطنی و تهی از مطلقِ شرک است که در اولین گام با رهایی از آفات «خودی» حاصل می­شود. عارف با سیر انفسی در این نشئه در نفس خویش به مقامی نائل می­شود که یوم قیامت انفسی خویش را پیش از تجربة یوم قیامت آفاقی، درک کرده و سپس در یوم لقا و قیامت آفاقی به منفعت نهایی نائل می­گردد. در این مقال مفاد آیات 88 و 89 سورة شعراء که برای اختصار با عنوان آیة «قلب سلیم» معرفی می­شوند، بر اساس آموزه­های عرفانی تبیین شده و مفاهیم مذکور در این آیات در ساحت انفسی عارف نگریسته می­شوند.

کلیدواژه‌ها


-        قرآن کریم
-          آشتیانی، سیدجلال‌الدین، 1370؛ شرح مقدمة قیصری بر فصوص الحکم محیی‌الدین ابن عربی، چ سوم، تهران: امیرکبیر.
-        --------------------، 1370؛ شرح مقدمة قیصری بر فصوص الحکم محیی‌الدین ابن عربی،جلد 1، چاپ سوم، تهران‏: امیرکبیر.
-        آملی، سیدحیدر، 1368؛ جامع الاسرار و منبع الانوار، ترجمه: محمدرضا جوزی، تهران: هرمس.
-        -------------،1382؛ أنوار الحقیقه و أطوار الطریقه و أسرار الشریعه، تحقیق و تصحیح: سیدمحسن موسوى تبریزى‏، قم: نور علی نور.
-        ابن عاشور محمد بن طاهر، بی‌تا؛ التحریر و التنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ.‏
-        ابن منظور، 1992م، 1412ه.ق؛ لسان العرب، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
-        اردبیلی، عبدالغنی، 1381؛ تقریرات فلسفة امام خمینی، چ دوم، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
-         اردستانى،‏ پیر جمال الدین محمد، 1388، شرح الکنوز و بحر الرموز،محقق / مصحح: امید سرورى‏، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شوراى اسلامى‏
-        اصفهانی (آقانجفی)، محمدتقى، 1388؛ اشارات ایمانیه، تحقیق و تصحیح: مهدى رضوى‏، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.‏
-        باباطاهر عریان، سیدعلى همدانى و خواجه عبدالله انصارى، 1370؛ مقامات عارفان، تهران‏: کتابخانة مستوفى.
-        باباطاهر عریان، سیدعلى همدانى و خواجه عبدالله انصارى، 1370؛ مقامات عارفان، تهران‏: کتابخانة مستوفى.
-        بحرالعلوم، محمدمهدى بن مرتضى‏، 1425ه.ق؛ رسالة سیر و سلوک(تحفه الملوک فى السیر و السلوک)، چ هفتم، مشهد: ملکوت نور قرآن.‏
-        البدلیسی، ابى‌یاسر عمار بن محمد، 1999 م؛‏ بهجه الطایفه، تحقیق و تصحیح: ادوارد بدین‏، بیروت‏: دارالنشر فرانز شتاینر.
-         بدخشى،‏ نور الدین جعفر،1374، خلاصة المناقب‏، محقق/مصحح: سیده اشرف ظفر ،اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان‏
 
-        بقلى شیرازى، روزبهان، 1426ه.ق؛ ‏مشرب الأرواح، تحقیق و تحصحیح: عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى الدرقاوى،‏ بیروت‏: دارالکتب العلمیه.
-        بیضاوى، عبدالله بن عمر، 1418ه.ق؛ أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت‏: داراحیاء التراث العربى.
-        تهرانی، سیدمحمدحسین‏، 1423ه.ق؛ معادشناسى، چ یازدهم، مشهد: ملکوت نور قرآن (10 جلدی).
-        جداری عالی، محمد، 1388؛ «ماهیت و جایگاه قلب در عرفان اسلامی»، قبسات، سال چهاردهم، شمارة54.
-        جرجانى،‏ سیدشریف على بن محمد، 1370؛  کتاب التعریفات، تهران: ناصرخسرو.
-        الجیلانی، عبدالقادر، 1426ه.ق؛ الفتح الربانى و الفیض الرحمانى، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه.
-        حر عاملى، محمد بن حسن‏، 1409ه.ق؛ وسائل الشیعه، تحقیق و تصحیح: مؤسسة آل البیت علیهم­السلام قم (30 جلدی).
-        حسن­زاده آملى، حسن، 1378؛ ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، تهران: وزارت ارشاد اسلامى‏.
-        -----------------، 1383؛ انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، تهران‏: الف لام میم.‏
-        حسینى شاه‌عبدالعظیمى، حسین بن احمد، 1363؛ تفسیر اثناعشرى، تهران: میقات.
-        حقی برسوی، اسماعیل، بی‌تا؛ تفسیر روح ‌البیان، بیروت: دارالفکر.
-        رازی، نجم‌الدین، 1322ه.ق؛ مرصاد العباد، تهران: بی‌جا.
-        ------------، 1368؛ فوائح الجمال و فواتح الجلال، ترجمه: محمدباقر ساعدى خراسانى‏، تحقیق و تصحیح: حسین حیدرخانی مشتاقعلی، تهران: مروی.
-        رمضانی، حسن و محسن پارسانژاد، پاییز و زمستان1391؛ «حقیقت قلب در عرفان اسلامی»، حکمت عرفانی، سال اول، شمارة چهارم،  ص36.
-        زوزنی، قاضی ابوعبدالله حسین بن احمد، 1374؛ کتاب المصادر، ج 1، به اهتمام تقی بینش، تهران: البرز.
-        السراج الطوسى‏، ابونصر، 1914 م، اللمع فى التصوف‏، تحقیق و تصحیح: رینولد آلین نیکلسون‏، لیدن‏: بریل‏.
-        سعاد الحکیم‏، بی‌تا؛ المعجم الصوفى، بیروت: دندرة للطباعه و النشر.‏
-        سلمی، محمدحسین، 1369؛ حقایق التفسیر، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
-        سهروردی، شهاب­الدین ابوحفص، 1375؛ عوارف المعارف، ترجمه: ابومنصور اصفهانى، تهران‏: علمى و فرهنگى.
-        شیروانى‏، زین­العابدین، 1315؛ بستان السیاحه، تهران‏: چاپخانة احمدی‏.
-        صدرالمتألهین‏ شیرازی، 1363؛ مفاتیح الغیب، تحقیق و تصحیح: محمد خواجوى‏، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
-        طارمی، صفى­الدین محمد، 1377؛ انیس العارفین (تحریر منازل السائرین)، تحقیق و تصحیح: على اوجبى‏، تهران: روزنه.
-        طبرسى، فضل بن حسن،1360؛ ‏ترجمة مجمع البیان فى تفسیر القرآن، مترجمان، تحقیق: رضا ستوده‏، تهران‏: فراهانى‏.
-        طیب، سیدعبدالحسین‏، 1378؛ اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چ دوم، تهران: اسلام.
-        عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، 1415ه.ق؛ تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان.
-        القشیری، ابوالقاسم عبدالکریم،1981 م‏؛ لطائف الإشارات، تحقیق و تصحیح: ابراهیم بسیونى‏، مصر: الهیئه المصریه العامه للکتاب (3 جلدی).
-        قمى مشهدى، محمد بن محمدرضا، 1368؛ تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب،؛ تحقیق: حسین درگاهى‏، تهران: وزارت ارشاد اسلامى.
-        قونوى، صدرالدین،1381؛ ‏إعجاز البیان فى تفسیر أم القرآن، ج 1، تحقیق و تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانى‏، قم‏: دفتر تبلیغات اسلامى‏.
-        قیصری، داود، 1375؛ شرح فصوص‌الحکم(القیصرى)، تحقیق و تصحیح: سیدجلال‌الدین آشتیانى‏، تهران: علمى و فرهنگى.
-        کاشانی، عبدالرزاق، 1380؛ مجموعه رسائل و مصنفات کاشانى، تحقیق و تصحیح: مجید هادى­زاده‏، تهران‏: میراث مکتوب.‏
-        --------------، 1426ه.ق؛ اصطلاحات الصوفیه، تحقیق و تصحیح: عاصم ابراهیم الکیالى الحسینى الشاذلى الدرقاوى‏، بیروت‏: دارالکتب العلمیه.
-        کاشانی، عزالدین محمود بن على، بی­تا؛ مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تهران: هما. 
-        کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق، 1385؛ شرح منازل السائرین لابی اسماعیل عبدالله انصاری، تحقیق و تعلیق: محسن بیدارفر، قم: بیدار.
-        کلینى، محمد بن یعقوب‏، 1407ه.ق؛ الکافی، تحقیق و تصحیح: علی‌اکبر غفارى و  محمد آخوندى، چ چهارم، تهران: دارالکتب الإسلامیه (8 جلدی).
-        گنابادى، سلطان‌محمد، 1408ه.ق؛ تفسیر بیان السعاده فى مقامات العباده، بیروت: مؤسسه الأعلمى للمطبوعات.
-        مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، 1403ه.ق؛ بحار الأنوار، تحقیق و تصحیح: جمعى از محققان‏، بیروت‏: دار إحیاء التراث العربی (111 جلدی).
-        مجهول، ابن سودکین، 2004 م؛ شرح التجلیات الإلهیه، تحقیق و تصحیح: محمد عبدالکریم النمرى‏، ج1، بیروت‏: دارالکتب العلمیه.
-        محیى‌الدین بن عربى‏، 1378؛ ترجمان الاشواق، تحقیق و تصحیح: رینولد آلین نیکلسون‏، تهران: روزنه.
-        -----------------، بی‌تا؛ الفتوحات المکیه، بیروت: دار الصادر (4 جلدی).
-        مستملى بخارى، اسماعیل، 1363؛ شرح التعرف لمذهب التصوف‏؛ تحقیق و تصحیح: محمد روشن‏، تهران: اساطیر.
-        مصطفوی، حسن، 1416ه.ق؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم (یبحث عن الاصل الواحد فی کل کلمه من القرآن و تطبیقه علی موارد استعمالها)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-        مظاهری، عبدالرضا، 1387؛ شرح تعلیقة امام خمینی بر فصوص الحکم ابن عربی، تهران: علم.
-        مکى‏، ابوطالب،1424ه.ق؛ علم القلوب‏، تحقیق و تصحیح: عبدالقادر احمد عطا، بیروت‏: دارالکتب العلمیه.
-        موسوی، سیدمحمدحسین و سیدمحمدباقر همدانی، 1374؛ ترجمة تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.‏
-        موسوى خلخالى‏، صالح، 1322؛ شرح مناقب محیى الدین عربى، تهران: کتابخانة خورشید.
-        ‏مولانا جلال‌الدین محمد بلخى(مولوى)، 1373؛ مثنوى معنوى، تحقیق و تصحیح: توفیق سبحانى‏، تهران: وزارت ارشاد اسلامى‏.
-        میبدی، ‏ابوالفضل رشیدالدین، 1371؛ کشف الأسرار و عده الأبرار، تحقیق و تصحیح: على‌اصغر حکمت‏، تهران: امیرکبیر (10 جلدی).
-        نسفی، عزیزالدین، 1379؛ بیان التنزیل، تحقیق و تصحیح: سیدعلى­اصغر میرباقرى­فرد، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
-        ‏-------------، 1386؛ کشف الحقائق،تحقیق و تصحیح: احمد مهدوی دامغانی، تهران: علمی و فرهنگی.
-        نوربخش، جواد، 1378؛ اصطلاحات تصوف، تهران: یلدا قلم.
-        هجویری، ابوالحسن على، 1375؛ کشف المحجوب، تحقیق و تصحیح: و- ژوکوفسکى و والنتین آلکسى یریچ‏، تهران: طهورى‏.
-        همدانى، سیدعلی همدانی و محمد ریاض‏، 1370، احوال و آثار میرسیدعلى همدانى (شش رساله)، چ دوم، پاکستان‏: مرکز تحقیقات فارسى ایران و پاکستان‏.‏
-        یزدان­پناه، یدالله، 1392؛ مبانی و اصول عرفان نظری، نگارش: سیدعطاء انزلی، قم: مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).