بررسی مضامین شعر عرفانی آقامحمدرضا قمشه‌ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان دانشگاه تهران

چکیده

محمدرضا قمشه­ ای متخلص به صهبا، از حکمای وابسته به حوزة تهران است. او و اقرانش، در عصر قاجار به شعر و ادبیات عرفانی توجه داشته­ اند. در شعر قمشه­ای مانند اشعار دیگر بزرگان مکتب تهران، نمونه­های قوی و ضعیف فراوانی است و مجموع اشعارش از نظر قوت تصویری و عاطفی یک­دست نیست. در بررسی مضامین شعری او سه دسته مضمون مشاهده می­شود: بیشترین ابیات قمشه­ای مضمونی عاشقانه دارد؛ در مضامین عاشقانة او به حسن و زیبایی معشوق، دگرسان بودن تجربة عشق و راه نداشتن همه کس بدان و ازلی بودن قسمت عشق، مستی عاشقانه، گسستن از غیر و پیوستن به معشوق و از دست دادن همة سرمایه در مصاف با عشق او توجه شده­است که در موارد اخیر او بیانی قلندرانه از مضامین را برگزیده است. پس از مضامین عاشقانه، مضامین قلندارنه در اشعار او مکرر است؛ تحقیر زاهد و شیخ و فقیه و حکیم سخن از کنار نهادن تسبیح و توبه شکستن به دست ساقی­عذار و یافتن رمز سعادت از پیر میکده و روی آوردن به شراب و بستن زنار و طلب طرب رقص خداکرم و عشق بدو، بهره ­برداری از مسئلة تقدیر و اشاره به قسمت ازلی در خوبی و زشتی، و نکوهش عقل از مهم­ترین مضامین قلندرانة اوست. پس از آن ابیات مشعر به مفاهیم فلسفی و عرفانی قرار دارد که توجه به تجلی الهی در کائنات و رحمت او و وحدت و کثرت، کانونی است

کلیدواژه‌ها


  • آقابزرک الطهرانی، محمدمحسن، 1388؛ طبقات اعلام الشیعه، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، المجلد الخامس، رتبه و حققه السید محمد الطباطبایی البهبهانی، تهران: مکتبه و متحف و مرکز وثائق مجلس الشوری الاسلامی و مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه.
  • ــــــــــــــــــــــــــــــ، 1404ق؛ طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر؛ الطبعه الثانیه، جلد اول تا چهارم، مشهد: دارالمرتضی للنشر.
  • الهی قمشه­ای، مهدی، بی­تا؛ کلیات دیوان حکیم الهی قمشه­ای، تهران:رانتشارات علمیة اسلامیه.
  • بهرامی قصرچمی، خلیل و مرزبان کریمی سورشجانی، 1381؛ «دفاع از غدیر در کلام عارف سترگ مرحوم آقامحمدرضا قمشه­ای(صهبا)»، حوزة اصفهان، 1381، شمارة 10، صص24-33.
  • توکلی، محمدهادی و قاسم پورحسن، 1390؛ وحدت شخصی وجود، برهانی بر وجود خداوند متعال(بررسی برهان آقامحمدرضا قمشه­ای و مناقشات حکیم جلوه بر آن)، فلسفه و کلام اسلامی سال چهل و چهارم، پاییز و زمستان 1390، شمارة 2، صص79-93.
  • جلوه، میرزاابوالحسن طباطبایی، 1385؛ مجموعة آثار حکیم جلوه، جلد نخست، تحقیق حسن رضازاده، تهران: حکمت.
  • جوان آراسته، امیر، 1383؛ «بررسی آثار و افکار آقامحمدرضا قمشه­ای»، فصلنامة برهان و عرفان، سال 1383، شمارة 4، صص65-96.
  • حافظ شیرزای، شمس­الدین محمد، 1376؛ دیوان حافظ، تدوین و تصحیح رشید عیوضی، تهران: نشر صدوق.
  • رجالی، اعظم، 1383؛ «ولایت از دیدگاه آقامحمدرضا قمشه­ای»، فصلنامة برهان و عرفان، سال 1388، شماره 2، صص67-88.
  • سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله، 1379؛ کلیات سعدی، مصحح: بهاء­الدین خرمشاهی، تهران: دوستان.
  • شمیسا، سیروس،1378؛ کلیات سبک­شناسی، چاپ پنجم، فردوس، تهران.
  • شیخ، محمود، 1396؛ مکتب حکمب تهران و عرفان اسلامی، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
  • شیرازی، محمدمعصوم، 1382؛ طرائق الحقائق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: سنایی.
  • صبور، داریوش، 1370؛ آفاق غزل فارسی: پژوهشی انتقادی در تحول غزل و تغزل از آغاز تا امروز، تهران: نشر گفتار.
  • صدوقی سها، منوچهر، 1381؛ تحریر ثانی تاریخ حکما و عرفای متأخر، تهران: انتشارات حکمت.
  • صفا، ذبیح­الله، 1382؛ تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، چ یازدهم، تهران: فردوس.
  • طارمی، عباس، 1382؛ شهر هزار حکیم، تهران: انتشارات روزنه.
  • عبرت نائینی، محمدعلی مصاحبی، (1376)، تذکره مدینه ‌الادب، تهران: ک‍ت‍اب‍خ‍انة موزه‌ و م‍رکز اس‍ن‍اد م‍ج‍ل‍س‌ ش‍ورای‌ اس‍لامی.‏‏‏
  • فضلی، علی، 1389؛ هستی­شناسی عرفانی از دیدگاه میرزاهاشم اشکوری عارف سترگ قرن چهاردهم، قم: نشر ادیان.
  • قمشه­ای، محمدرضا، 1378؛ مجموعة آثار حکیم صهبا، تحقیق و تصحیح حامد ناجى اصفهانى و خلیل بهرامى قصرچمى، اصفهان: کانون پژوهش.
  • کادن، جان انتونی، 1380؛ فرهنگ توصیفی ادبیات و نقد، ترجمة کاظم فیروزمند، تهران: نشر شادگان.
  • میرصادقی، جمال و میمنت میرصادقی(ذوالقدر)، 1377؛ واژه­نامة هنر داستان­نویسی، تهران: کتاب مهناز.
  • هدایت، رضاقلی خان، 1385؛ تذکرة ریاض­العارفین، مقدمه، تصحیح و تعلیقات ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.